Nghệ nhân Nguyễn Thị Chúc, một “di sản” hiếm hoi còn sót lại của nghệ thuật hát ca trù người Việt vừa tạ thế.

Cụ Chúc sinh ra trong gia đình có truyền thống hát ca trù và thời trẻ đã theo hát tại các giáo phường nổi tiếng. Khi nghệ thuật hát ca trù được UNESCO vinh danh, mặc dù đã gần 80 tuổi nhưng cụ Chúc là một trong số ít ỏi nghệ nhân tích cực tham gia hát và truyền dạy cho lớp nghệ nhân mới. Hình ảnh của cụ trở nên quen thuộc với những người yêu nghệ thuật ca trù, khi gần như ở hầu hết các điểm hát ca trù tại Hà Nội và các cuộc liên hoan, ở đâu có ca trù là ở đó có cụ tham gia. Ở nhiều cuộc hát, dù lặng lẽ người hát và hiu hắt người nghe, cứ có cụ tham gia biểu diễn là ấm lòng. Tiếng hát trong vắt phiêu linh cùng dáng vẻ mảnh mai quý phái của cụ luôn là linh hồn, là tâm điểm chú ý của các cuộc hát.

Khi di sản văn hóa được UNESCO vinh danh thì tên tuổi của cụ luôn gắn liền với nó, mòn mỏi cống hiến cho đến khi nhắm mắt, ngoài cái danh hiệu nghệ nhân do Hội Văn nghệ dân gian phong tặng, về mặt chế độ, cụ chưa hề được ưu đãi gì.

Cụ Chúc không phải là trường hợp duy nhất mang theo cả kho báu, ngậm ngùi ra đi trong khi chính sách đãi ngộ và việc phong tặng danh hiệu nghệ nhân của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch sau nhiều năm soạn thảo lấy ý kiến, vẫn đang chờ hoàn thiện để ban hành. Khi khảo sát nghệ thuật ca trù trong cả nước để lập hồ sơ di sản đệ trình UNESCO, chúng ta tìm được 22 nghệ nhân – là những ca nương, kép đàn cũ. Cho đến nay, hơn ba phần tư trong số họ đã lần lượt về với tiên tổ.

Cụ Chúc có lẽ còn đỡ tủi thân hơn những nghệ nhân khác, khi ốm nặng về quê hương Ngãi Cầu và đến khi nằm xuống còn được các phương tiện thông tin đại chúng đưa tin. Còn những nghệ nhân như cụ Nguyễn Thị Kim ở Thanh Hóa, cụ Phan Thị Mơn ở Cổ Ðạm… khi họ sống thì luôn được nhắc đến trong các hồ sơ, báo cáo thành tích, là “linh hồn” của các kỳ, cuộc liên hoan. Họ nằm xuống lặng lẽ khi nào chẳng mấy người biết.

Tôi vẫn còn nhớ như in cảm giác vui sướng của giới cổ nhạc khi nghe tin nghệ thuật hát ca trù người Việt được UNESCO vinh danh là Di sản phi vật thể nhân loại cần được bảo vệ khẩn cấp. Ðó là vào tháng 10 năm 2009. Gần sáu năm kể từ khi được vinh danh, cái sự mừng chỉ lóe lên thoáng chốc, niềm vui và nhiệt huyết cũng cạn dần. Ca trù vẫn được hô hào bảo tồn và phát triển, nhưng sau mỗi kỳ liên hoan toàn quốc, ngồi đong đếm lại, giới nghiên cứu giật mình nhận ra các câu lạc bộ có vẻ ngày càng nhiều hơn nhưng giá trị của ca trù thì ngày càng phai nhạt.

Không khó khăn để ai cũng nhận ra, đối với loại hình cổ nhạc, di sản nằm trong tay lớp nghệ nhân cũ, họ không những có tài năng thiên phú mà còn giữ kỹ thuật trình diễn điêu luyện nhuần nhuyễn có được do cả đời thực hành trong môi trường diễn xướng thật sự. Khi họ mất đi mà không kịp trao truyền cho thế hệ mai sau, có nghĩa là mất đi phần hồn của di sản. Lớp nghệ nhân hiếm hoi quý giá đó giờ chỉ còn đếm trên đầu ngón tay và hầu hết họ đều cận kề hoặc đã qua tuổi 80. Chỉ nói riêng lĩnh vực ca trù, các nghệ nhân còn lại như cụ Nguyễn Phú Ðẹ, cụ Nguyễn Thị Sinh, năm nay đã hơn 90 tuổi, các cụ Phó Thị Kim Ðức, Nguyễn Thị Khướu, Nguyễn Thị Vượn, hay các cụ Ðỗ Thị Sông, Ðỗ Thị Dị đều cũng đã hơn 80 tuổi mà có lẽ cũng không biết chính xác ai còn ai mất. E rằng, chờ đến khi có quyết định phong tặng danh hiệu của Nhà nước thì họ đã ra đi hết rồi.

Nhưng điều cấp thiết quan trọng hơn cái danh hiệu cầm tay để đi về cõi vĩnh hằng, những nghệ nhân như những “báu vật sống”, cần được cấp chế độ ưu đãi đặc biệt và tổ chức các lớp học để họ trao truyền vốn liếng cho lớp trẻ.