ARTICLES ON VIETNAMESE MUSIC, TIẾNG VIỆT

TRẦN TRỌNG BÌNH : Chuyên đề 1 – LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN CA HUẾ TRONG TRUYỀN THỐNG ÂM NHẠC CỔ TRUYỀN VIỆT NAM

November 3, 2014 tranquanghai1944 Leave a comment

Chuyên đề 1 – LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN CA HUẾ TRONG TRUYỀN THỐNG ÂM NHẠC CỔ TRUYỀN VIỆT NAM 14-02-2014

Thân Trọng Bình

1. Từ khởi nguyên đến tiếp biến, giao thoa

Ca Huế cùng với Ca trù (Ả đào) ở miền Bắc và Ca nhạc tài tử Nam Bộ là 3

thể loại thuộc dòng âm nhạc thính phòng, đại diện đỉnh cao của thể loại thanh

nhạc trong di sản của âm nhạc truyền thống Việt Nam, mang tính chuyên

nghiệp, bác học. Đây là 3 thể loại âm nhạc có một hệ thống bài bản phong phú,

cấu trúc giai điệu hoàn chỉnh, với nhiều lối rung giọng, đổ hột, luyến láy mang

đặc trưng của 3 miền, lời ca giàu chất văn học, kỹ thuật ca hát tinh tế, điêu

luyện, có yêu cầu cao về hệ thống nhạc đệm, môi trường diễn xướng chọn lọc,

quan hệ giữa người diễn và người nghe là quan hệ tri âm, tri kỷ, đồng điệu.

Theo các nhà nghiên cứu về lịch sử, văn hóa và âm nhạc Huế thời điểm ra đời

của Ca Huế là vào khoảng thế kỷ XVII đến thế kỷ XVIII. Đây là giai đoạn yên

bình và cực thịnh của các Chúa Nguyễn ở xứ Đàng Trong. Thời kỳ hưng thịnh

nhất của Ca Huế là vào thế kỷ XIX, thời Tự Đức (1847 – 1883) khi Phú Xuân –

Huế đã trở thành kinh đô của nước Đại Nam thống nhất. Ca Huế là thú vui tao

nhã dành cho các ông hoàng, bà chúa, các văn nhân, nho sĩ, quan lại ở chốn kinh

Nguồn gốc của Ca Huế bước đầu được rút ra từ Tế nhạc cung đình như các

bài bản Long ngâm, Ngũ đối thượng, Ngũ đối hạ, 10 bài liên hoàn. Sau đó là

những sáng tác mới của các ông hoàng, bà chúa, các văn nhân, nho sĩ, các nhạc

công tài năng dưới triều Nguyễn.

Từ năm 1938 trong cuốn “Việt Nam văn hóa sử cương” của GS. Đào Duy Anh

cũng đã đề cập đến Ca Huế, theo giáo sư: “Từ khi các Chúa Nguyễn vào Đàng

Trong, âm nhạc Bắc đã chịu ảnh hưởng âm nhạc Chiêm Thành tạo ra các khúc

nhạc như Nam ai, Nam bình, Nam xuân có vẻ trầm bi oán vọng, những cung Bắc

(Khách) như Lưu thủy, Cổ bản, Phú lục, 10 bản Tàu thì có vẻ linh hoạt vui vẻ và

mạnh mẽ hơn”. Giáo sư cũng cho biết trong khi âm nhạc ở Đàng Ngoài đang suy

vong thì âm nhạc ở Đàng Trong “nhờ các Chúa Nguyễn cùng các bậc vương công

ham chuộng, nhờ ảnh hưởng của Chiêm Thành nên phong phú và thịnh vượng.

Nhiều nhà quý phái như ông hoàng Nam Sách, ông phò Trần Quang Phổ ở đời Tự

Đức là tay danh cầm xưa nay không ai hơn nổi”.

Ca Huế được nối tiếp qua nhiều thời kỳ trong lịch sử. Cuối thế kỷ XIX và đầu

thế kỷ XX cũng có nhiều danh ca, danh cầm về Ca Huế nối gót các bước đi của

tiền nhân. Từ 1945 đến năm 1975, mặc dù có những biến động về mặt lịch sử,

nhưng truyền thống Ca Huế vẫn luôn được bảo lưu tại các nhà của các nhạc sĩ,

nhạc công, những người yêu mến Ca Huế tại Cố đô Huế và một số thành phố lớn

như Hà Nội, Sài Gòn.

Như vậy Ca Huế là một thể loại âm nhạc có nguồn gốc và xuất xứ từ lâu đời

của dân tộc Việt. Nó chính thức ra đời và hình thành là vào khoảng thế kỷ thứ

XVII và XVIII, đây là thời kỳ yên bình và cực thịnh của các Chúa Nguyễn ở xứ

Đàng Trong, là thú vui ca nhạc tao nhã của các ông hoàng, bà chúa, các vị quan

lại, văn nhân, nho sĩ của đất kinh kỳ. Một số bài bản của nó bước đầu được lấy

ra từ tế nhạc cung đình và dần dần về sau là các sáng tác của các ông hoàng, bà

chúa, các văn nhân, nho sĩ, các ca công, nhạc công tài năng đã dần dần định

hình cho thể loại Ca Huế vào thế kỷ XIX dưới triều Vua Tự Đức – một ông Vua

rất thông minh, có tài văn học, thích nghiền ngẫm kinh điển Nho giáo, uyên bác

về Nho học và Khổng học, luôn quan tâm đến các loại hình nghệ thuật. Như

nhận xét của TS.Lê Văn Hảo trong cuốn “Huế giữa chúng ta”: “Ca nhạc Huế là

thuộc dòng nhạc cổ điển, tài sản chung của dân tộc nhưng lại một loại nhạc

mang nhiều màu sắc địa phương. Nhạc điệu của ca nhạc Huế bắt nguồn từ ca

nhạc dân gian Bình Trị Thiên và thanh âm của ca nhạc Huế phát sinh từ tiếng

nói, giọng nói của người dân xứ Huế. Quê hương của ca nhạc Huế chính là xứ

Huế tức là vùng đất kinh kỳ Thuận Hóa, Phú Xuân”.

Và sau này trong nhạc hội Ca Huế lần thứ nhất tổ chức tại Huế vào năm 1977,

nhạc sĩ Lưu Hữu Phước, nguyên Viện trưởng Viện Âm nhạc Việt Nam đã khẳng

định: “Trong toàn bộ vốn ca nhạc cổ truyền của dân tộc, một kho tàng quý báu

vô giá là nền nghệ thuật ca nhạc Huế của chúng ta (…). Nghệ thuật ca nhạc Huế

là một cột mốc lớn đánh dấu một giai đoạn phát triển của văn hóa dân tộc, đồng

thời là một cơ sở xuất phát cho những làn sóng ca nhạc rộng lớn tràn khắp châu

thổ sông Cửu Long đến mũi Cà Mau, cũng như ngược dòng Nam tiến ảnh hưởng

trở lại nơi địa bàn chôn rau cắt rốn của dân tộc là vùng châu thổ sông Hồng,

sông Thái Bình, sông Mã, sông Cả và miền trung du Bắc Bộ”.

Sử liệu đã chứng minh rằng, Ca Huế mang rõ nét tính chất đặc thù địa

phương nhưng nó đã không chỉ bó hẹp trong một xứ Huế. Ngoài yếu tố đặc thù

và một số đặc điểm vốn có của mọi thể loại âm nhạc cổ truyền thì Ca Huế vẫn là

khởi nguyên từ văn hóa nghệ thuật cội nguồn Thăng Long, hội tụ từ truyền thống

văn hóa âm nhạc dân tộc. Vì vậy trong giai đoạn phát triển thịnh đạt, Ca Huế đã

lan tỏa, thâm nhập trở lại với cội nguồn và trở thành một thành phần tương hợp

trong hầu hết dân ca vùng Trung du và đồng bằng Bắc bộ. Chẳng hạn: hơi Huế,

giọng Lý, giọng Kinh ở khối giọng Vặt, giọng Ngoại trong hát Quan họ, hát

Xoan, hát Ghẹo, hát Chèo v.v…

Một số tài liệu công bố vào nửa đầu thế kỷ XX cho ta biết Ca Huế có một

thời được gọi là Ca lý, Lý kinh: “Lối ca lý thịnh hành trước ở trong Kinh, Quảng,

rồi dần dần lan mãi ra ngoài Bắc, lối này phải đặt theo dịp đàn mà hát theo tiếng

Kinh, Quảng; Sài Gòn cũng có một lối hát lý giống như Lý kinh. Nhưng xét ra lối

hát lý thời phần nhiều là những điệu bi ai, thê thảm, hay là giọng huê tình, dễ

khiến người ta chau mày mà rơi lụy.”… Các ấn phẩm tại Hà Nội thời kỳ này cho

biết Ca Huế và kể cả nhạc Tài tử được giới cầm ca Hà thành gọi là “Ca lý”. Các

tuyển tập lời hát các điệu Ca Huế như “Các bài Ca lý” xuất bản tại Phúc An hiệu

51, 59 phố Hàng Gai, Hà Nội năm 1927 và “Bài hát năm canh”, “Lý giao duyên

vọng phu” năm 1929. Tập “Các bài ca lý” được giới thiệu 9 điệu Ca Huế tiêu

biểu: Cổ bản (3 bài), Nam ai (2 bài), Lưu thủy, Hành vân, Nam thương, Nam

bình, Tứ đại cảnh, Vọng phu và Giao duyên. Qua việc in ấn, kinh doanh, chứng

tỏ sự lan tỏa trở lại với cội nguồn của Ca Huế đối với Thăng Long – Đông Đô giai

Hướng phát triển về phía Nam của Ca Huế thì rõ ràng đã sản sinh ra lối

nhạc tài tử như GS Trần Văn Khê đã nhận xét: “lối nhạc tài tử trong Nam là con

đẻ của lối ca Huế miền Trung”… “Những người học nhạc trong Nam, cũng đàn

Huế – Ông nội chúng tôi, ông Trần Quang Diệm chuyên đàn tì bà theo lối Huế và

cô ruột chúng tôi bà Trần Ngọc Viện cũng thường đàn Cổ bản Huế, kim tiền

Năm 1956 trong bài Việc sưu tầm nghiên cứu của nhạc sĩ Nguyễn Hữu Ba,

nhạc sĩ Văn Vao đã rất e dè với vấn đề ảnh hưởng của nhạc Champa trong ca Huế

mà Nguyễn Hữu Ba đã đặt ra: “Tôi không biết được anh đã có những thí dụ gì

chứng minh, nhưng tôi biết rằng phần thắc mắc này của anh còn đợi có phương

tiện đầy đủ mới giải quyết được”. Thái Văn Kiểm trong bài Ảnh hưởng Chiêm

Thành trong ca nhạc Huế lại nhận xét một cách chắc chắn là điệu Nam trong ca

Huế đã “phỏng theo các ca khúc của Chiêm Thành mà đặt ra”. 2

Trong cuốn Đặc khảo về dân nhạc Việt Nam, Phạm Duy có đặt ra giả định:

“Có thể trong dĩ vãng, người Việt ở miền Bắc vốn quen dùng ngũ cung đúng (Do

– Re – Fa – Sol – La), khi Nam tiến đã bị nhạc Chàm (Champa) với ngũ cung Oán

– Fa – Sol – La) quyến rũ, rồi sáng tạo ra ngũ cung Ai (Do – Rê non – Fa

Vĩnh Phúc (Bùi Ngọc Phúc). Âm nhạc cổ truyền Việt Nam qua báo chí nửa sau

TKXX. NXB Thuận Hóa, Huế,

già – Sol – La non) chăng?”. Nói về sự giao thoa, tiếp biến với âm nhạc Champa,

cuốn Hòa tấu nhạc cung đình Huế của Thân Văn có nêu: “Thực ra, âm nhạc

người Champa đã từng có mặt trong cung đình nước Đại Việt từ thời Lý (1010-

1225) với điệu Chiêm Thành âm và Vũ khúc Tây Thiên của các vũ nữ Champa.

Do vậy, điệu Nam hơi Ai Huế có thể là do hơi Bắc của người Việt, giao thoa với

điệu thức âm nhạc người Champa mà hình thành. Hơi Ai chủ yếu thấy biểu hiện

trong thang âm, điệu thức Ca Huế, một hình thức ca nhạc thính phòng thời

Nguyễn còn tồn tại cho đến ngày nay”.

Về vấn đề giao thoa giữa âm nhạc Huế với âm nhạc phía Nam, Dương

Bích Hà trong bài viết Âm nhạc cổ truyền xứ Huế trong mối quan hệ bác học và

dân gian có viết: “Ca Huế là một di sản âm nhạc đặc trưng của cư dân Việt tại

trung tâm Thuận Hóa, nơi đã hội nhập vào văn hóa nghệ thuật xứ Đàng Trong

cũng như âm nhạc cung đình các triều đại nhà Nguyễn. Ca Huế đồng thời cũng là

ngọn nguồn sản sinh ra lối “đờn Quảng” ở Nam Trung Bộ và “Đờn ca tài tử” ở

Nam Bộ”.

2. Thuận Hóa (Huế) vẫn là trung tâm hình thành và phát triển Ca

Huế.

2.1. Giai đoạn phát triển và thịnh đạt của ca nhạc Huế (khoảng từ đầu thế

kỷ XIX đến trước ngày thất thủ kinh đô – 1885).

Trong giai đoạn này, ngoài dân gian cũng như chốn cung đình, ca Huế đã

phổ biến rộng rãi. Trong cung đình có một số bài Ca Huế có lời bằng chữ Hán

(10 bài Ngự vừa có lời chữ Hán thông dụng trong cung đình vừa có lời Nôm

thông dụng trong dân gian). Trong những dịp xe vua ra vào cung điện, 10 bài ngự

(10 bài liên hoàn) được ban ngự nhạc của triều đình tấu lên, cõ lẽ đó là những bản

vay mượn từ ca nhạc Huế và bị cung đình hoá.

Năm 1863, Có một tập bài bản ca nhạc Huế khá hoàn chỉnh gồm 25 tác

phẩm khuyết danh, trong đó 10 bài có kèm theo lời ca và 15 bản không có lời ca.

Mười bài có lời ca có những bài giống tên với những bài bản thông dụng trong ca

nhạc Huế như: Lưu Thuỷ, Kim tiền, Xuân phong, Hồ Quảng, Nam xuân.

Đây là thời kỳ thịnh đạt nhất của Ca nhạc Huế. Một số ông hoàng, bà chúa

con cháu của Minh Mạng (1820 – 1840) có sáng tác, diễn xướng, hay tổ chức sinh

hoạt ca nhạc thính phòng đó là: Miên Tông (Thiệu Trị), ông Hoàng Nam Sách,

Miên Bửu, Thanh, ông hoàng Miên Thẩm, Miên Trinh, Miên Bửu.

Giai đoạn này còn nhiều nghệ nhân nổi tiếng trong dân gian như Đẩu

nương một ca nhi ở An Cựu, các nhạc công Biên Nhận, Trần Quang Phổ, gia

đình Tống Văn Đạt, Tống Văn Chín, Tống Văn Phước, cậu Ba Toàn…

Danh sách này còn có thể kể thêm các cậu Thứ, cậu Khánh, cậu Trương

Sáu, cậu Cung, các ông Bá Yến, Thông phán Châu Hữu Ninh, Bố chánh Trương

Trọng Hữu, Tiến sĩ Đỗ Huy Liên, Cử nhân Lê Cảnh…

Về nữ có công chúa Huệ Phố vừa là nhà thơ, vừa giỏi đàn, ca kỹ Đầu

nương vang danh với cây đàn Nam cầm và giọng hát tuyệt diệu, bà Thiện, bà Tứ

là những tay lão luyện về nhạc cụ. Ngoài ra, tác giả Hoàng Yến đã kể tên một số

người mà ta chưa rõ tiểu sử như thông phán Tôn Thất Toại giỏi đàn tì bà, ông

Hoàng Mỹ Hoà nổi tiếng về tiêu, quan Thị Tôn Thất Linh; Hầu Chí, chỉ nằm lòng

bài Cổ bản nhưng tài năng của ông được dân chúng truyền tụng.

Trong giai đoạn này ta thấy rõ ca Huế dần dần đã phổ biến ra ngoài dân

gian. Các nhạc công, nghệ nhân giỏi về đàn của ca Huế đông đảo từ trong cung

đình lẫn ngoài dân gian chứng tỏ sự phát triển sinh hoạt ca nhạc thính phòng

trong dinh phủ của các ông hoàng và trong các gia đình quyền thế. Các ông

hoàng bà chúa còn để lại những công trình nghiên cứu về đàn như: Nguyệt cầm

phổ, Nam cầm phổ, ngoài ra Công chúa Ngọc Am, Lại Đức, ông hoàng Miên

Trinh, Tương An quận vương Miên Bửu còn sáng tác những bài ca Huế.

Các vua triều Nguyễn cũng rất thích ca Huế. Như vua Tự Đức đã sử dụng

các nghệ sĩ dân gian tài hoa làm chức suất đội trưởng để điều khiển dàn nhạc như

trường hợp đội Chín, đội Phước con cháu Tống Văn Đạt là một chứng cứ cụ thể.

Huế là địa điểm thuận lợi, nơi có thể tập hợp một số nghệ nhân giỏi đàn ca,

xướng hát trong giai đoạn này. Ca Huế trở thành một nhu cầu văn hoá tinh thần

không thể thiếu được ở chốn kinh đô này.

Những nghệ nhân tiêu biểu đặt nền móng cho việc khai sinh nền ca nhạc

Huế. Trước hết phải kể đến những gương mặt nghệ sĩ trong tầng lớp quý tộc từ

thế kỷ XVII – XVIII như chúa Nguyễn Phúc Chu (1675 – 1725), Luân Quốc công

Nguyễn Phúc Tứ (1698 – 1753), Nguyễn Phúc Dục (1727 – 1771)…, những nghệ

sĩ này có thể xem là những người đặt nền móng cho việc định hình và phát triển

của loại hình ca nhạc Huế.

1. Hiển Tông Hiếu Minh Hoàng Đế Nguyễn Phúc Chu (1675 – 1725).

Bên cạnh những cải cách có tính quyết định cho việc bình ổn xã hội và phát

triển văn hóa của chúa Nguyễn Phúc Chu trong thời gian cầm quyền, trong một

số thư tịch cổ (Thích Đại Sán (1963), Hải Ngoại kỷ sự, Ủy ban dịch thuật, Huế:

Viện Đại học Huế), chúa được nhắc đến như một tay đánh trống tuồng lão luyện,

là một nghệ sĩ lớn của thế kỷ XVIII. Tương truyền chính chúa là người sáng tác

bài “Ai Giang Nam” – tiền thân của bài Nam Ai hiện nay. Tuy nhiên, theo chúng

tôi, đây chỉ là bước kế từ những thành tựu của các thế hệ tiền nhân, đặc biệt là

chúa Nguyễn Phúc Nguyên (1613 – 1635) – thời kỳ âm nhạc rất khởi sắc với sự

kiện Lộc Khê Hầu Đào Duy Từ thành lập Hoà Thanh Thự (nơi biểu diễn, đồng

thời là nơi tập luyện, đào tạo nghệ sĩ), đúng như nhận định của một số nhà nghiên

cứu: “…các chúa Nguyễn ở Đàng Trong tiếp nối truyền thống thưởng thức âm

nhạc ở Đàng Ngoài mà cho tổ chức các buổi ca nhạc có lời ca ở cung đình” (Trần

Văn Khê (1961), Lối “ca Huế” và lối “nhạc tài tử”, Tạp chí Bách Khoa, số 101

– 102: 69).

2. Luân Quốc Công Nguyễn Phúc Tứ (1698 – 1753).

Nguyễn Phúc Tứ là hoàng tử thứ 8 con của Hiển Tông Hiếu Minh hoàng đế

Nguyễn Phúc Chu, có tên là Đán. Năm 1715, ông làm Nội hữu Cai đội, thư tịch

ghi chép về ông như một người phong độ, tinh thông sử sách và đặc biệt sở

trường về thơ chữ Nôm. Khi Thế Tông Hiếu Vũ Hoàng đế Nguyễn Phúc Khoát

lên ngôi chúa, Nguyễn Phúc Tứ vì có tài, bị nhiều người ghen ghét, gièm pha nên

xin từ quan về hưu dưỡng ở xã Hương Cần (Hương Trà – Thừa Thiên Huế), ngày

ngày chơi trăng thưởng gió, uống rượu ngâm thơ để mua vui. Sinh thời ông viết

Hoa Tình Truyện, lời lẽ rất thương tâm, thê thảm, được người đương thời truyền

tụng, ngợi ca (Quốc Sử quán triều Nguyễn (1997), Đại Nam Liệt truyện [tập I],

Huế, Nxb. Thuận Hóa: 52).

3. Nguyễn Phúc Dục (1727 – 1771).

Ông là con trưởng của Luân Quốc công Nguyễn Phúc Tứ. Đời Duệ Tông

Hiếu Định hoàng đế Nguyễn Phúc Thuần, ông được bổ nhiệm làm Chưởng Cơ

lãnh việc bộ Hình. Khi triều chính bị lũng đoạn, triều thần Trương Phúc Loan lôi

kéo ông làm vây canh nhưng bị từ chối, ông bị vu oan tội mưu phản, và bị bãi

chức. Từ đó, ông sống cuộc sống thanh đạm, và ông đặt chỗ ở của mình là Tĩnh

Viên Đường, để ngày ngày ngâm thơ. Là người hay thơ, am tường về âm nhạc

nên khi ông nhận thấy điệu Nam trong những bài ca Huế thường cao, đàn xưa

nhấn nhịp không đúng, ông đã dày công nghiên cứu đặc điểm của đàn Cầm, đàn

Sắt, Tỳ Bà rồi chế ra cây Nam cầm (đàn Nam)1

truyền, ông dạy cho vợ thứ của mình sử dụng cây đàn này, về sau, bà lại truyền

nghề lại cho một thiếu nữ sống ở vùng An Cựu (Thành phố Huế) tên là Đẩu

Nương. Đẩu Nương cùng Nam Cầm Khúc nổi danh một thời và để lại không ít

giai thoại, hiện còn lưu truyền trong giới mộ điệu.

Vào thời các vua Nguyễn, nhất là trong giai đoạn trước khi Thực dân Pháp

xâm lược, ca nhạc Huế đã được giới quý tộc thượng lưu đặc biệt ưa chuộng.

Những thành tựu có tính quyết định cho con đường phát triển của loại hình ca

nhạc Huế về sau, trong thời kỳ này phải kể đến sự đóng góp của một số hoàng

thân quốc thích, những người có sáng tác, tham gia diễn xướng hay tổ chức sinh

hoạt ca nhạc Huế trong hoàng cung hoặc ở ngay tại dinh phủ của mình: Miên

Tônng (vua Thiệu Trị), Tùng Thiện Vương Miên Thẩm, Tuy Lý Vương Miên

Trinh, Tương An Quận Vương Miên Bửu, Nam Sách Quận Công Miên Ổn, Công

chúa Ngọc Am, Mai Am, Thuận Lễ công chúa Tĩnh Hòa, Hồng Nhậm (vua Tự

Đức)…Song song là sự góp mặt của một số gia đình nghệ nhân có truyền thống

dân ca như: gia đình ông Tống Văn Đạt (cùng các thế hệ con, cháu là Tống Văn

Chín, Tống Văn Phước), các nghệ sĩ: Biện Nhân, Trần Quang Phổ, cậu Ba Toàn,

Đẩu Nương, cậu Thứ, cậu Khánh, cậu Trương Sáu, cậu Cung, ông Bá Yến,

Thông Ninh (Thông phán Châu Hữu Ninh), Bố chánh Trương Trọng Hữu, Tiến sĩ

Đỗ Huy Liên, cử nhân Lê Cảnh…

Có thể nói trong thời gian này, ca nhạc Huế dần phổ biến trong dân gian, với

sự có mặt đông đảo của các nghệ nhân nổi tiếng, đủ mọi giai tầng trong xã hội,

đây cũng là thời gian xuất hiện các công trình nghiên cứu về đàn, ca Huế như:

Nguyệt cầm phổ, Nam cầm phổ…

1. Dực Tông Anh Hoàng Đế Tự Đức – Hồng Nhậm (1829 – 1883).

Trong các triều vua Nguyễn, Tự Đức là ông vua giỏi văn thơ. Tuy nhiên, vào

thời kỳ này, xã hội Việt Nam có những biến chuyển đáng kể, sự đụng đầu giữa

hai phương thức sản xuất cũ và mới khi người Pháp đến Việt Nam đã đẩy ông

đứng trước những lựa chọn, những thách thức trọng đại, ông dành cả tâm huyết

cho văn thơ và ca nhạc. Ông đã để lại một khối lượng sáng tác đáng kể, đặc biệt

là trong lĩnh vực tuồng và ca Huế. Trong những sáng tác này, Tứ Đại Cảnh –

khúc nhạc hoành tráng, chan chứa những nỗi niềm ai lạc trong cùng một tác

phẩm, tương truyền do chính ông sáng tác (E.Le Bris (1927), Musique

Annamite: les musicien aveugles de Hué. Le Tu Dai Canh, Tạp chí B.A.V.H,

số 4: 137 – 149).

2. Tùng Thiện Vương Miên Thẩm (1819 – 1870).

Vào giữa thế kỷ XIX, ở kinh đô Huế xuất hiện hai nhà thơ hoàng tộc rất

được khen ngợi:

“Văn như Siêu – Quát vô tiền Hán

Thi đáo Tùng – Tuy thất thịnh đường”

Tùng tức Tùng Thiện Vương Miên Thẩm, Tuy tức Tuy Lý Vương Miên

Trinh. Tùng Thiện Vương là hoàng tử thứ 10 của Thánh tổ Nhân hoàng đế Minh

Mạng và bà Thục tần Nguyễn Thị Bảo (1801 – 1851) nên cũng thường được gọi

là “ông Hoàng Mười”.

Tùng Thiện Vương nổi tiếng là người thông minh đĩnh ngộ, năm 4 tuổi ông

đã theo học Hiếu kinh, 7 tuổi được 2 vị đại quan đầu triều là Trương Đăng Quế

và Thân Văn Quyền dạy dỗ nên kiến thức rất uyên bác. Ông nổi tiếng về thơ văn

chữ Hán, tài văn của ông đã có lần khiến cho sứ giả Trung Quốc Lao Sùng Quan,

khi công cán đến Việt Nam đã phải kính phục nể vì. Trong số các anh em của

mình, cũng như trên thi đàn thời kỳ này, Miên Thẩm là người nổi tiếng nhất,

được người đương thời khâm phục gọi là “nhất đại thi ông”. Là một hoàng thân,

sống ở chốn cao sang quyền quý, nhưng thơ ca và tâm tưởng của ông dường như

vươn thoát ra khỏi khuôn phép của lễ giáo phong kiến, Miên Thẩm đã viết nhiều

bài thơ nói lên sự đau xót của mình trước thực trạng đất nước và nỗi thống khổ

lầm than của người dân:

“Mở đọc bài văn điếu từ chiến trường

Tựa hồ như tin ở biên giới dồn dập đưa về

Người dân cầm sào làm cờ, chặt gỗ làm gươm, tự ngàn xưa vẫn

anh hùng…”

Hay

“Dân đen bán nhà, bán đến vợ

Thân này tuy còn, nhà đã tan

Khỏi bị gông cùm thì mất vợ

Vợ bồng con đến từ biệt chồng

Miệng nhai cau trầu khóc nức nở…”

Tương truyền Nam Cầm Phổ là sách ông soạn ra để dạy cho nàng Tiều Bạch

3. Tuy Lý Vương Miên Trinh (1820 – 1897).

Tuy Lý Vương Miên Trinh sinh ngày 19 tháng chạp năm Gia Long XVIII

(1820), tự là Khôn Chương và Quý Trọng, hiệu Vĩ Dạ và Tĩnh Phố, là em của

Tùng Thiện Vương. Ông là hoàng tử thứ 11 của vua Minh Mạng và bà Tiệp Dư

họ Lê, măm 13 tuổi đã nổi tiếng hay thơ nên về sau thường được gọi là “ông

hoàng thơ”. Năm Minh Mạng XX (1839), ông được phong tước Tuy Quốc Công,

năm 1851 (Tự Đức IV) được cử trông coi Tôn Học Đường – trường học dành cho

con em trong hoàng tộc và được phong là Tuy Lý Công. Năm 1863, bà Tiệp Dư

mất, ông từ quan về nhà chịu tang. Hai năm sau, ông kiêm chức Hữu Tôn NHơn,

năm Tự Đức XIV (1871), được thăng chức Tả Tôn Nhơn, năm 1878 tấn phong

Quận Vương.

Năm 1883, Tuy Lý Quận Vương được Hiệp Hòa đế gia phong Tuy Lý

Vương đặc trách việc bang giao với sứ thần ngoại quốc. Bảy năm sau, khi vua

Thành Thái tức vị, ông được cử làm Đệ nhất Phụ chính Thân thần kiêm Nhiếp tả

Tôn chính, sau đó lại giữ chức Phụ nghị Cận thần cho đến khi mất.

Ngài Tuy Lý Vương để lại rất nhiều tác phẩm văn thơ chữ Hán và chữ Nôm

như Nữ Phạm Diễn Nghĩa Từ, Nghinh Tường Khúc, Hòa Lạc Ca (viết chung

cùng Tùng Thiện Vương và Tương An Quận Vương), đặc biệt, Nam Cầm Khúc

Diễn Nghĩa Ca được xem là nốt son trong lĩnh vực ca nhạc Huế.

4. Tương An Quận Vương Miên Bửu (1820 – 1854).

Miên Bửu tự Khiêm Trai, năm Thiệu Trị II, ông được phong làm Tương An

Công. Trong lĩnh vực ca nhạc Huế, Tương An Quận Vương Miên Bửu rất nổi

tiếng với ngón đàn tỳ bà, bên cạnh đó, ông cũng đặt lời cho rất nhiều bài ca Huế.

Ví như bài Nam ai:

“Trông nhau luống những xưa rày

Xưa rày đêm ngày chờ đợi

Mưa nắng cành lê, tuyết ủ gốc mai…”

Tương truyền bài Nam ai trên cùng Hương Giang Hoài Cổ Khúc được ông

sáng tác sau khi cuộc đảo chính của Hồng Bảo thất bại, Hồng Bảo bị vua Tự Đức

ám hại. Miên Bửu thương cảm nên mới viết chúng cùng với một loạt những bài

thơ khác, kín đáo phản ánh cuộc sống ngột ngạt của những con người tài hoa

dưới chế độ phong kiến.

“Thương chi thương khéo bông lông

Thương chi cảnh có người không thương gì…”

(Khúc ngậm trăng thương)

5. Nam Sách Quận Công Miên Ổn (1833 – 1894).

Là hoàng tử thứ 11 Thánh tổ Nhân hoàng đế, Miên Ổn sinh năm Minh Mạng

XIV, ông lấy tên là Các Trang Tử, hiệu là Thúc Ân.

Năm Tự Đức III, ông được phong Nam Sách Quận Công là người đàn giỏi,

lại dày công nghiên cứu về ca nhạc Huế, tập Nguyệt Cầm Phổ là kết quả nghiên

cứu của ông được viết vào năm 1859.

Trong công trình khảo cứu của mình, tác giả Hoàng Yến cũng đã nhắc nhở

đến tài năng về đàn của ông: “Trong Hoàng phái có Hoàng tử Nam Sách, không

chỉ giỏi về đàn tranh và đàn nguyệt, mà còn là người chơi đàn tỳ bà giỏi nhất

trong thời kỳ ấy. Ông học nhạc với Tống Văn Đạt. Trong phần mở đầu cuốn sách

nhạc của ông, ông có nói là ông mời ông Tống Văn đạt đến chơi nhạc ở nhà ông

và ông chỉ đạt được nghệ thuật này sau 5 năm học tập” (Hoàng Yến (1919), Đàn

nguyệt và đàn tranh, Tạp chí B.A.V.H, số 4: 108). Năm Thành Thái VII

(1895), ông Hoàng Nam Sách qua đời, thọ 63 tuổi, thuỵ là Cung Lượng.

6. Thuận Lễ Công Chúa Tĩnh Hòa (1830 – 1882).

Có tên Huệ Phố, tự Quý Khan và Diễm Chi, Tĩnh Hoà công chúa là con gái

thứ 34 của Thánh Tổ Nhân hoàng đế, em cùng mẹ của Tùng Thiện Vương và Mai

Am công chúa.

Sinh năm Minh Mạng X, Huệ Phố tỏ ra là người thông minh, đức độ, học

thông kinh sử và có tài làm thơ như các anh chị, Tập thơ Huệ Phố của bà đến

nay vẫn còn được lưu truyền.

Tĩnh Hòa công chúa rất thích âm nhạc, khéo đặt khúc hát và lập ra nhóm nữ

nhạc, ngày ngày cùng các anh chị hội yến, lấy đàn hát làm vui. Trong ban nữ

nhạc này, Huệ Phố là một nữ nhạc công xuất sắc, sở trường của bà là đánh trống

và thổi tiêu.

7. Lại Đức Công chúa Trinh Thận (1826 – 1904).

Lại Đức công chúa có thên hiệu là Mai Am, Diệu Liên, tự là Thúc Khánh Nữ

Chi, là con gái thứ 25 của vua Minh Mạng.

Năm 1849, sau khi Tuy Lý Vương xây dựng Sở Tiêu Viên bên bờ sông Lợi

Nông (Vĩ Dạ – Huế) và đưa mẹ ra ở, Lại Đức công chúa cùng các anh chị của

mình có cơ hội để bàn chuyện thơ văn, sáng tác ca từ, tiếp xúc với các danh sĩ đất

kinh sư trong Tùng Vân thi xã do Tùng Thiện Vương làm chủ soái. Cũng trong

thời gian này, bốn anh em của bà nổi danh là “Thi Tứ Đất Thần Kinh”.

Cùng với việc mô phỏng theo ca khúc Việt Quảng để làm ra mười bài ca mà

người Huế gọi là 10 bản Tàu, Lại Đức công chúa cũng phỏng theo điệu Nam bình

và đặt ra nhiều bài Hán văn như Thu lai mộng bất ly ngô đồng và bài Gối loan

trằn trọc năm canh (Ngô Thị Thuỷ (2000), Nghệ nhân Huế và Điệu Đàn – ca

xứ Huế, Luận văn tốt nghiệp khoá 1995 – 2000, Huế, Trường Đại học Nghệ

thuật: 91).

“Mối sầu đoanh

Lệ tình chan chứa, vì nợ ba sinh

Một khối tình, gớm ghê thay

Bao nhiêu sợi tơ mành

Vương càng thêm rối, rối, muôn vàn, khôn lần ra mối

Thiệt lạ cho đời!…”

Năm 1880, bà kết hôn cùng Thân Trọng Di, hậu duệ của một thế gia khoa

bản nổi tiếng ở đất kinh kỳ, 5 năm sau, trong sự biến kinh thành Huế, phò mã hộ

tống vua Hàm Nghi bôn tẩu ra Sơn phòng Tân Sở (Quảng Trị), nhưng bị bạo

bệnh mất giữa rừng. Công chúa đau xót sai người tìm xác chồng nhưng không

được, bà làm tập thơ khóc chồng với ý nguyện khi chết sẽ được táng cùng chồng

trong cùng khu lăng mộ. Ý nguyện này đã được thực hiện vào năm Qúy Mão

(1903), khi ở làng Nguyệt Biều (Huế) xuất hiện khu mộ với ba ngôi trong một

vòng thành cùng với tấm bia khắc bài thơ của bà: một của công chúa Mai Am,

một là mộ trống dành cho chồng và ngôi mộ khác nhỏ hơn dành cho con trai của

bà mất lúc 5 tuổi.

8. Tống Văn Đạt

Gia đình ông Tống Văn Đạt ba đời truyền nối là nghệ nhân giỏi: ông Đạt

còn là đội Chín, cháu là đội Phước (chức đội trưởng đội Ngự nhạc triều Nguyễn),

và một số người tài khác như đội Thức, Thập tri.

Ông Tống Văn Đạt là một người có biệt tài về nhạc. Ông hoàng Nam Sách

đã có những nhận xét về tài năng của ông, trong lời tựa tập sách “Nguyệt cầm

phố” năm 1859 viết: “Đạt là một người đặc tài, anh chỉ xuất hiện ở những đại gia.

Người ta trọng tài anh với cung cách thật đặc biệt”.

Ông là học trò của Biện Nhân, một nghệ nhân đàn trứ danh thời bấy giờ,

được nhiều người truyền tụng và ghi vào sử sách. Tống Văn Đạt ở trong giai

đoạn phát triển và thịnh đạt cuả ca nhạc Huế. Ông đã truyền dạy nghề nghiệp

mình cho nhiều người, được sự ái mộ và kính nể của họ, đáng kể là các Vương

tôn công khanh cung triều Nguyễn Tài năng của ông đã có ảnh hưởng đến triều

9. Tống Văn Chín: con trai của ông Tống Văn Đạt, làm chánh suất đội

trưởng đội nhạc hoàng cung triều Nguyễn. Ông là người thừa kế tài năng của cha

một cách tường tận, nhất là các nhạc cụ bằng dây. Cũng nhờ tài năng này, vua Tự

Đức đã chọn ông làm đội trưởng được ghi nhận đầu tiên trong lịch sử âm nhạc

nước ta. Sau khi ông quan đời, con ông được kế tục sự nghiệp cùng chức vụ

người cha; vì nhà vua rất hâm mộ tài năng của ông.

10. Tống Văn Phước: Con trai của ông Tống Văn Chín (đội Chín), cháu

của Tống Văn Đạt, cả ba ông cháu đều giỏi về nhạc, kế tiếp làm chánh suất đội

trưởng đội nhạc cung đình triều Nguyễn, rất được vua Tự Đức ưa chuộng và đặc

biệt quan tâm do tài năng và đức độ của họ. Cậu Phước rất giỏỉ đàn dây nên sau

khi ông đội Chín mất, đội Phước đã được vua cho làm chánh suất đội kế chân

cha.

Ông còn là thầy tuồng trong Thanh Bình Thự là cha của Viên Lưu và cô ba

Thuội, cũng đều là diễn viên tuồng nổi tiếng. Đội Phước chuyên đóng vai kép

văn làm kép cũng giỏi. Đến khi bị hại, không đi được, nhưng vua Thành Thái

mến tài, truyền gia đình đưa ông đến, mời ông diễn tuồng ngay trên xe đẩy.

Gia đình ông Tống Văn Phước cho ta hình dung được lề lối học nhạc ngày

trước thường là “cha truyền con nối”.

2.2. Giai đoạn ngưng đọng và suy thoái (1885-1945):

Thời kỳ ngưng đọng và suy thoái của ca nhạc Huế là giai đoạn từ sau khi

thất thủ kinh đô cho đến trước cách mạng tháng 8 (1945)

Trong thời tao loạn, tối tăm, của chế độ nửa thực dân, nửa phong kiến thì

nghệ thuật tao nhã như ca Huế cũng mất dần tính chất sang trọng nơi tư dinh, phủ

đệ . Bởi vậy, thời gian này ca nhạc Huế có lúc đã bị biến chất, trở thành một thú

tiêu khiển không lành mạnh…

Ca Huế là một loại ca nhạc thính phòng, người ca, người đàn cùng thưởng

thức là những khách tri âm… Vì vậy, ngoài tư thất, phủ đệ thì dòng sông Hương

là nơi lý tưởng cho những lần tập họp khách tao nhân, tài năng thiên phú. Tất cả

tính chất ấy nay đã bị biến đổi cùng dòng sông ấy và những buổi ca Huế lúc bấy

giờ đã trỏ thành những cuộc an chơi trác táng của bọn người có đồng tiền. Bởi

vậy mà sông Hương trong giai đoạn này còn có tên là sông Tiêu Kim Thuỷ.

Các nhạc công, ca sĩ, lâm vào cuộc sống lầm than, bế tắc. Có người bán rẽ

tài năng, có khi bán cả nhân phẩm của mình để mua vui cho bọn quyền quý giàu

sang lại còn phải chịu nhục vì thành kiến “xướng ca vô loài”.

Ca nhạc Huế cũng như hát Ả đào, bị xuống dốc và bị coi rẻ. Trong hoàn

cảnh ấy, một số lớn những nhạc công ngay thẳng, lương thiện luôn giữ gìn vốn

cổ quý báu của cha ông. Họ đã nêu cao phẩm tiết chân chính của mình để bảo vệ

giá trị cho ca nhạc Huế!

Kể từ khi kinh đô thất thủ đánh dấu một giai đoạn biến chuyển trong mọi

sinh hoạt văn hoá nghệ thuật và cũng kể từ đây nhà nước phong kiến không được

quyền thống trị như trước. Vì không được triều đình nhà Nguyễn chăm lo, nâng

đỡ nên nhiều bộ môn nghệ thuật khác cũng bắt đầu có hiện tượng suy thoái, biến

chất. Và từ 1885 trở về sau, thật khó tìm ra những ông vua Nguyễn ham thích

nghe ca Huế, tổ chức các buổi ca Huế đặc sắc, lưu lại trong sử sách văn chương.

Từ một nghệ thuật trang nhã ở chốn cung đình, trở thành một sinh hoạt, mang

tính chất giải trí ở chốn dân gian.

Nhưng cũng do hoàn cảnh lịch sử, giai đoạn này cũng là một dấu ấn đậm

nét cho sự phát triển của Ca Huế: Đó là Ca Huế từ cung phủ đến với dân gian. Có

nhiều nghệ sĩ hoàng tộc với tâm hồn dân dã, dễ thích nghi với đời sống bình

thường nên họ rất dễ hoà hợp, đồng điệu với những nghệ sĩ dân gian. Họ là

những nghệ sĩ đàn ca Huế trung thực, đúng đắn đã có công giữ gìn vốn cổ cùng

bảo vệ bản sắc dân tộc trong hoàn cảnh hết sức khó khăn. Ta có thể kể tên các

nhạc sĩ, ca sĩ ấy, những người đã có công bảo vệ cho ca nhạc Huế trong giai đoạn

triều đình Huế mất thực quyền (cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX).

Và trước những thay đổi phức tạp bên ngoài ấy, các nghệ sĩ, nghệ nhân nầy

vẫn sống với ca Huế càng tâm huyết hơn, họ là: Trợ quốc Khanh Ưng Dũng, gọi

là Trợ Dõng, con trai ông hoàng Gia Hưng, giỏi đàn nguyệt. Ông cựu Tri phủ

Đoàn Diệu (phủ Thông) giỏi tiết tấu, hoà điệu. Ông Kiểm thảo Trần Trịnh soạn,

thường họi là Cả Soạn, người làng Minh Hương đàn tranh thiện nghệ giỏi đàn

nguyệt. Ông Cửu phẩm Nguyên Chánh Tư, người gốc An Cựu (Huế) giỏi đàn

tranh. Ông Ưng Ân dòng dõi Tuy Lý Vương. Ông Khoá Hài tên thật là Ngô Phố

người làng Bác Vọng (Huế) ngụ ở An Cưụ, thuộc nhiều điệu, nhiều bài. Ông

huyện hầu Ưng Biều (mệ Chín Thành) giỏi tất cả các loại đàn dây, nhưng nổi

tiếng về đờn nhị và độc huyền. Ông Phan Đình Uyển gọi là câụ ấm Ba, người

Phú Lương (Thừa Thiên) giỏi đàn độc huyền và nổi tiếng về thổi tiêu.

Các nữ danh cầm gồm: cô Phò 24, vợ goá của Trần Quang Phổ, gốc người

An Cựu (Thừa Thiên); bà Khoẻ con cậy Cung (Người Kim Long) và vợ của Đốc

Soạn, họ là ngững người chơi giỏi đàn tranh, Danh ca thì có cô Phủ Sáu, Cô Tra.

Trước cách mạng tháng 8 khoảng 10 – 15 năm, có các danh cầm thường

được nhắc tới như:

– Ông Cả Soạn, ông Bảy Thiều, ông Thừa Khiêm, cậu Khoá Hài… nổi tiếng

về đàn tranh.

– Ông Ngũ Đại (tức Vĩnh Trân), cậu Tôn Út, nổi tiếng về đàn nguyệt

– Ông Hầu Biều (tức Ưng Biều) nổi tiếng về đàn bầu và đàn nhị.

– Ông Lý Vũ, ông Ưng Thông (Thân phụ của nhạc sĩ Bửu Lộc) nổi tiếng về

đàn nhị.

– Ông Đội Trác, Ông Ngũ Đại, ông Trợ Tồn, ông Sơn Huy Nguyễn Ngọc

Liệu nổi tiếng về đàn tỳ bà.

– Ông Nguyễn Khoa Tân, giỏi về đàn nguyệt, tranh

– Ông Chủ Văn (Tôn Thất Văn) giỏi về đàn tranh

– Ông Tôn Thất Đổng đàn bầu, đàn nhị

– Ông Vương Tứ Đại người Quy Nhơn lấy vợ hoàng tộc, biết chơi nhiều

nhạc cụ.

– Cô Nhơn, cô Thống Thắng, cô Tuyết Hương… nổi tiếng về ca

– Về sáng tác trong thời kỳ này có ông Ưng Bát là tác giả điệu “Tương Tư

khúc” ra đời và những năm 1930.

– Về nghiên cứu lý luận có những công trình của Di Sơ Ưng Dự như “Văn

thích lục” “Âm nhạc luân lược”; của tác giả Hoàng Yến như ”Âm nhạc ở Huế”,

“Cầm học tầm nguyên”. Trong giai đoạn này còn có:

– Ông Bảy Thiều (người Bình Định) chơi đàn tranh, có cách luyến láy rất

– Ông Đội Trác là một người có tài năng và nhạc cảm tốt, ông chơi đàn tỳ

bà và đàn nguyệt, Có một lần nghe các nhạc công người Hà Nội biểu diễn, ông đã

nhớ và đàn lại trọn vẹn bài nhạc mà người nhạc công vừa trình tấu.

– Ông Lý Vũ (sinh năm 1911), đã mất. Ông thường chơi đàn tri âm, ông

giỏi đàn nhị là thầy của ông Nguyễn Văn Tạ (đã mất)

– Ông Thầy Nậy (thường gọi là thầy bói): đàn bầu

– Bác Đồng (Đoàn Đồng là người giỏi tiếng Pháp – giáo sư giỏi ở Huế) là

một người thường nghe ca Huế và rất am hiểu về loại âm nhạc này.

Còn có các danh ca khác như: cô Điền, cô Thu Em, cô Yến…

Cụ Cả Soạn (tức là Trần Trịnh Soạn), xuất thân từ một gia đình khoa

bảng, Phụ thân của cụ Cả Soạn là cụ Trần Chỉ Tín đỗ cử nhân, giữ chức Thượng

Thư Bộ Lễ dưới triều Thành Thái, ở làng Minh Hương (Thừa Thiên).

Thuở niên thiếu, cụ Cả vốn người không được khoẻ mạnh nên gia đình

không cho đến trường mà được phụ thân dạy dỗ ở nhà. Với tư chất thông minh

lại đam mê, năng khiếu của cụ bộc lộ rất sớm trên cả 2 lĩnh vực: cờ và âm nhạc.

và là thầy thuốc giỏi, đã sáng chế một loại thuốc chữa mắt rất công hiệu

Cụ Cả cao cờ từ thuở thiếu thời. Đến tuổi lập thân cụ nổi tiếng là một danh

kỳ chốn kinh đô.

Là một danh cầm xứ Huế, cụ chơi nhiều loại đàn: đàn nguyệt, tranh, tỳ

bà…. đàn nào cụ chơi cũng tuyệt. Cụ đã đào tạo những học trò xuất sắc về cờ và

đàn, sau này họ đều trở thanh danh kỳ, danh cầm xứ huế.

Về đàn cụ đã dạy cho những người sau: Nguyễn Quang Tồn (Trợ Tồn) đàn

tỳ bà; Trần Ngọc Toản (nghè Toản) đàn tranh, đàn tỳ; Nguyễn Gia Cẩm đàn

nguyệt rất xuất sắc. Ba người này không những là học trò xuất sắc của cụ mà còn

là bạn tri âm của cụ Cả.

Nói về tiếng đàn của cụ, có một giai thoại như sau: “Cụ Cả thường chơi

đàn vào lúc đêm khuya, khi có hoa quỳnh nở, lúc trăng lên. Sau khi tắm rửa sạch

sẽ, cụ thắp nén hương, khoan thai ngồi vào bàn, trên một chiêc ghế tràng ký.

Tiếng đàn tránh thánh thót vang lên trong một đêm trăng yên tĩnh mịch. Đêm

càng về khuya, ánh trăng càng sáng, những đoá quỳnh rung rinh nở theo tiếng

đàn theo ánh trăng. Khung cảnh ấy đã được chứng kiến bởi một tên trộm định lẽn

vào nhà của cụ…. Sau đó ít lâu tên trộm đến gặp cụ và lễ pháp thưa rằng: cháu

thỉnh thoảng đi làm thuê, qua đây nghe tiếng đàn của cụ, xin cụ cho phép cháu

được vào hầu trà để được nghe tiếng đàn của cụ”

Ông Nguyễn Quang Tồn (thầy Trợ Tồn) cũng có một giai thoại nhiều bí

ẩn, thể hiện những tình cảm tri âm, tri kỹ với cụ Cả Soạn:

“Thầy Trợ Tồn, người học trò yêu của cụ cũng là một danh cầm xứ Huế,

thường hay đến hoà đàn với cụ. Với phong cách chơi đàn vào giờ ấy, bên cạnh

những bình hoa huệ toả hương ngào ngạt. Có một lần, đêm đã khuya lắm. Sau khi

đàn bài Nam ai xong, thầy đi ngủ. Nửa đêm thức giấc tỉnh dậy, thầy gọi vợ và nói

“Này mình! Bác Cả đến gọi tôi đi với Bác”. Vợ thầy hốt hoảng nói nhẹ “Thầy

ngủ đi, mộng mị gì lạ vậy!”. Thầy Trợ Tồn gật đầu, nằm lại ngay ngắn và ngủ

tiếp và từ giây phút đó, thầy Tốn vĩnh viễn từ giã cõi đời mà trong giấc mộng

thấy cụ Cả về rủ thầy đi.

Việc ra đi đột ngột của thầy Trợ Tồn sau khi đàn xong là có thật. Còn

nguyên nhân cái chết đột ngột ấy thì có người cho là do quá xúc động khi đàn

trong một phòng đóng kín, ngào ngạt hương hoa nên bị tai biến. Nhưng cũng có

người cho đó là một cái chết tâm linh, ra đi theo tiếng gọi của người thầy, người

bạn tri âm…

Ông Ưng Biều (là bạn thân của cụ Cả Soạn): Phong cách đàn không giống

cụ cả Soạn. Ông cũng là người Huế.

Ông còn được gọi là Huyện hầu Ưng biều hay “mệ” chính Thành (vì ông là

con thứ 9 lúc ở nhà tên Thành). Ông giỏi tất cả những loại đàn dây, nhưng nổi

tiếng hơn cả là đàn nhị và đàn bầu. Nhờ giỏi nhấn nhá, luyến láy, ông biểu lộ cảm

xxúc của mình rất trung thực, làm người nghe hết sức xúc động, buồn thương.

Ông là danh cầm bậc thầy của nhiều người sau này như: Giáo sư, nghệ sĩ ưu tú

Nguyễn Hữu Ba. Được học đàn với thầy Biều là một vinh hạnh may mắn. Ông

cũng thường đàn một mình giữa khuya để tiếng đàn thêm phần sinh động và có

hồn. Ông thường hoà đàn với các danh cầm khác như Hoàng Yến (đàn tỳ) cụ Cả

Soạn (đàn tranh).

Ông Ưng Dũng (còn gọi là Trợ Dũng): chức vụ của Ưng Dũng là Trợ quốc

khanh. Cha của ông là ông hoàng Gia Hưng là người giỏi đàn nguyệt. Nhạc của

ông chơi rất trang nghiêm và cao khiết. Những buổi hoà nhạc của ông luôn luôn

tạo cho người nghe cảm xúc như đang ở trong một cung điện nghiêm trang, đầy

vẻ tĩnh lặng và sùng kính.,

Ông Nguyễn Ngọc Liệu có hiệu là Sơn Huy, tuy không phải là người gốc

Huế, nhưng ông rất thích thú và say mê đàn Huế. Sinh tại Điện Bàn, Quảng Nam.

Ông sử dụng thành thạo ba cây đàn: tranh, tỳ bà và nguyệt, với những tiếng nhấn

nhá điêu luyện, với cách khéo léo sửa đổi một vài bài tiết tấu. Tiếng đàn của ông

đầy sinh lực và tươi trẻ. Nhờ biết đàn tỳ bà, ông thêm bớt nhiều nét rất duyên

dáng vào bài đàn nguyệt, nghe ông đàn người nghe có cảm tưởng trong tiếng đàn

có tiếng ca. Ông cũng chơi đàn đồng thời với ông Cả Soạn, Đội Trác, Bảy

Thiều…

Ông Nguyễn Chánh Tâm (còn gọi là Cửu Tâm) ông gốc người Thừa

Thiên – Huế nhưng cư ngụ Quảng Trị. Ông là học trò của thầy đội Tống Văn

Phước và Trợ quốc khanh Ưng Dũng, giỏi chơi đàn tranh và đàn nguyệt.

Ông Phan Đình Uyển (thường được gọi là cậu Ấm Ba) ông là người Phú

Lương, Thừa Thiên Huế, ông chơi giỏi đàn bầu, thổi tiêu hay có tiếng về sáo và

tiêu. Ông là người giữ được các điệu nhạc cổ chính thông cũng như Ưng Biều,

Nguyễn Khoa Tân, Trần Trịnh Soạn. Chứ không biến đổi nhạc điệu theo thời

thượng của một số người yêu nhạc Huế tân thời.

Ông Nguyễn Khoa Tân (1870 – 1938) Ở làng An Cựu – Huế Ông lãnh

chức Tuần Phủ Hà Tĩnh là danh cầm về đàn tranh và giữ được những điệu nhạc

chính thống đương thời. Ông là con thứ 4 của cụ Nguyễn Khoa Luận, hiệu là

Bình Nam. Chức tước: Hiệp Biên Lãnh Hội Bộ Thượng Thư, sung cơ mật viện

đại thần tăng động các điện Đại học sĩ. Ông thọ được 68 tuổi (mất vào thánh 12

năm 1938).

Ông Hoàng Yến: Ông sinh khoảng vào những năm cuối thế kỷ XIX, ông

là một tiến sĩ Hán học xưa, làm Ngự tiền văn phòng cho vua Bảo Đại.

Ông là người tiên phong trong sự nghiệp nghiên cứu âm nhạc cổ truyền.

Ông không những chơi nhạc cổ, theo ông thì các điệu ngày xưa tấu lên êm dịu,

trang trọng, trong khi âm điệu ngày nay được trình tấu với những uốn éo thô tục,

tầm thường, không thoả đáng, mang tính phóng đãng… Ông lo sợ âm nhạc nước

ta thoái hoá như thời nước Trịnh, Vệ, và tập tục cũng suy đồi theo, nên đã bỏ

công sưu tầm, ngjhiêm cứu và biên tập các tác phẩm âm nhạc, đó cũng là một

đóng góp đáng quý, khẳng định một giai đoạn của môn nghệ thuật này (suy đồi

hay phát triển)

Những tác phẩm của ông như: “Cầm học tầm nguyên” “ Âm nhạc Huế –

đờn nguyệt, đờn tranh”… rất đáng trân trọng cho thế hệ sau hiểu biết về âm nhạc

nước nhà. Ông thường chơi đàn tỳ và thường hoà đàn với ông Hầu Biểu, Cả

Soạn. Ông vừa là một danh cầm, vừa là một người hiếm hoi nghiên cứu về đàn ta

và để lại những tác phẩm quý trong thời đại của ông.

2.3. Giai đoạn tái sinh và phục hưng.

Năm 1954 (sau chiến dịch Điện Biên Phủ) Ca Huế lại có cơ hội để phục

hồi.

Ở vùng bị tạm chiếm nhiều nhạc công và ca sĩ yêu nước đã có những cố

gắng để bảo vệ ca Huế, họ tiếp nối truyền thống yêu dân tộc, bảo vệ những di sản

quý báu của cha ông.

Hành động này nhằm chống lại ảnh hưởng lai căng đồ trụy, chống lại âm

mưu thủ đoạn, lợi dụng mua chuộc, tha hóa nhằm biến ca Huế thành một thú tiêu

khiển trụy lạc hay một công cụ chiến tranh tâm lý. Và để minh chứng cho việc

bảo vệ cho ca Huế. Họ gồm có: nhạc sĩ Bửu Lộc lập ban “Hương Bình”, nhạc sĩ

Nguyễn Hữu Ba lập viện “Tỳ Bà” ở Huế và Sài Gòn, các nghệ nhân Tôn Thất

Toàn, Viễn Dung lập “Hội Ái Hữu” cổ nhạc Miền Trung. Tục lệ tế tổ ngành ca

nhạc Huế được duy trì tại từ đường cổ nhạc ở huế từ năm 1971 (trước kia thì vào

ngày 16 tháng 10, do thời tiết giá lạnh nên mấy năm trở lại đây tổ chức vào ngày

16 tháng 3 Âm Lịch).

Ở Miền Bắc, nhiều nghệ nhân trước đây là những diễn viên nhạc công ở

các gánh hát ca Huế. Năm 1945 (sau khi hòa bình lập lại) họ tập kết ra Bắc. Họ

bán tài sản riêng của mình để chiêu mộ lực lượng, thành lập ra đoàn ca kịch Huế .

Vào hoạt động biểu diễn nghệ thuật phục vụ tại tuyến lửa Vĩnh Linh. Với phương

châm: Bảo vệ và phát huy vốn nghệ thuật truyền thống của dân tộc, mà ca Huế là

loại hình nghệ thuật độc đáo, là sản phẩm tinh thần của nhân dân tỉnh Thừa Thiên

Huế. Rất nhiều nghệ sĩ ca Huế đã trưởng thành trong thời kỳ này.

Đến năm 1975, đất nước thống nhất, đoàn đã trở về quê hương trở thành

đoàn ca kịch Bình Trị Thiên, đến năm 1986 chia tỉnh, đoàn có tên gọi là đoàn ca

kịch Huế.

Từ năm 1993, các diễn viên chủ yếu đi diễn rời rạc để phục vụ du khách

nghe Ca Huế trên sông. Cũng có nhiều ý kiến cho rằng nghe ca Huế như thế nhộn

nhạo quá, không còn thanh thản, yên tỉnh của tiếng hò sông nước và giai điệu của

những bài ca cũng ít nhiều bị phát đi tiết tấu xưa. Đó là một vấn đề của hoạt động

ca Huế thời hiện đại.

Giai đoạn này, các nhân vật nổi tiếng có thể kể đến như:

– Ưng Quả viết tập nghiên cứu về ca Huế (nhưng thất lạc năm 1947).

– Ưng Bình Thúc Giạ Thị sáng tác các bài ca Huế, đăng trong tập “Bán

buôn mua vui”.

– Vu Hương, Hiều Khê, Thanh Tùng sáng tác các bài ca Huế trong tập cố

đô Huế.

Còn có những người có tài sáng tác ca Huế như cụ Hà Viên, Kính Chỉ, Hỷ

Thần, Lương Khánh, Nhược Thủy, Diên Chi, Hòe Đình, Quật Đình.

– Về danh cầm phải kể: Ông Đội Song, Cậu Tôn Đổng, Cậu Tôn Lục, Ông

Mộng Tiên, Ông Vân Hán, Ông Bửu Huấn, Ông Văn Tạ, Ông Tôn Thất Toàn,

Ông Mông Trân, Ông Bửu Lôc, Ông Nguyễn Hữu Ba, Ông Vĩnh Phan, Ông Trần

Kích, Ông Nguyễn Kế, Ngoài ra, cụ Tôn Thất Toàn còn cho biết thêm một số

danh cầm cùng thời với cụ là: Nguyễn Gia Cầm, Lê Hữu Dậu, Dương Văn Lẫm,

Nguyẽn Văn Tân (đàn Nhị), Bác khai Tôn Thất Thể. Thanh Tùng ( Nguyễn Gia

Tuân), ông Tịch (Tỳ Bà), Tôn Thất Hường (con ông chủ Văn – đàn Trạnh), Hồ

Đăng Thi em ruột ông Hồ Đăng Đại (Đàn nguyệt, đàn Tỳ Bà), Ông Cao Hữu On,

Ông Thăng, Ông Cháu Mù (người Đà Nẵng, đàn Nhị), Ông Mại (chồng cô Bích

Vân), Ông Hai Kỳ (đàn Bầu), Ông Khai Ca, Ông Viễn Dũng (đàn Nguyệt).

Cụ Tôn Thất Toàn còn cho biết thêm danh sách của những người ca Huế

như sau: Cô Thu Tâm (ca xuất sắc), Cô Thu Nhơn (độc quyền về đĩa Béka – tròng

vàng), Cô Thái (độc quyền cho đĩa Pate – tròng đỏ), Trần Thị thu, Cô Điền, Cô

Yến, Cô Thu Nương (ở Vĩ Dạ – là em ruột của Thuyền Nương), cô Quế Trân (vợ

ông Viễn Dung), Cô Vân Phi (ở Bao Vinh), Cô Minh Mẫn (vợ ông Cao Hữu On),

Cô Thanh Xuân (vợ ông Tôn Thất Thể), Cô Ba Cúc, Cô Thanh Yên (vợ ông

Huyện Hoan), cô Nghè Miên (chủ yếu bên tuồng), Cô Xuân (vợ của ông nhà báo

Phạm Bá Uyên, bút danh Ấm Bể), cô Diêu Cầm (vợ ông Tư Nghĩa), Cô Diệp (em

cô Châu Loan), Cô Chanh (vợ ông Ký thợ may), Cô Năm (vợ ông Hàn Tôn người

Tàu), cô Lịu (vợ ông Tạ), Cô Thanh Tâm (Vàng em), Cô Thu Đôi (người rất đẹp,

vợ ông Hồ Đăng Thi), cô Trúc Anh (vợ Nguyễn Thanh Sằng – chuẩn trưởng), cô

Tuyết (con ông Đội Thê), Cô Lê (vợ ông Lợi), cô Mai (em cô Lê), Cô Bích Vân

(tức cô Lài).

Một số nghệ sĩ tiêu biểu:

Bửu Bát

Bửu Bát hay còn được gọi là Trợ Bát, là nhạc phụ của nhà soạn nhạc Tôn

Thất Tiết (cháu nội của Phụ chính Đại thần Tôn Thất Hân), ông rất am hiểu về ca

Huế và sáng tác nhiều bài ngũ đối, đặc biệt là Tương tư khúc của ông đã góp

phần làm giàu thêm cho thể loại âm nhạc này.

Ưng Bình Thúc Giạ Thị (1877 – 1961).

Ưng Bình Thúc Giạ Thị sinh ngày 9.3.1877, mất ngày 4.4.1961, là cháu nội

của Tuy Lý Vương, con trai của Hiệp Tá Tiểu Thảo Hường Thiết (tác giả của

Việt Sử Diễn Nghĩa Tứ Tự Ca – lịch sử Việt Nam kể từ thời Hồng Bàng, tập thơ

chữ Hán Liên Nghiệp Hiên Thi Tập, Đại Nam Lịch Đại Long Phi Đồ…Năm

1904, ông đỗ đầu kỳ thi ký lục, năm 1909 đổ cử nhân Hán học, sau đó được bổ

làm tri huyện – tri phủ rồi Bố Chánh Hà Tĩnh (1922), năm 1933, ông về hưu và

được thăng làm Thượng thư, Hiệp tá Đại học sĩ, Viện trưởng Viện Dân biểu

Trung kỳ (1940 – 1945), đồng thời, trong thời kỳ này ông cũng là chủ soái của

Hương Bình thi xã – một hội Tao Đàn tụ hợp của những nhà thơ trẻ đương thời

(Hoàng Phủ Ngọc Tường (2001), Ưng Bình Thúc Giạ Thị, Tạp chí Sông

Hương, số 114: 78 – 81).